معصومه فاضلی
5. معرفی برخی تفاسیر دارای گرایش اجتماعی
4-5. تفسیر المیزان فی تفسیر القرآن
6ـ نمونه ای از تفسیر آیات اجتماعی
گرایش اجتماعی به تفسیر قرآن کریم از نوآوریهای مفسران در سده یا سدههای اخیر است. بر اساس این گرایش و رویکرد، مفسران به دنبال یافتن پاسخ برای معضلات و مشکلات اجتماعی بوده و راه چاره را از قرآن کریم جویا میشوند. این نوشتار به گذری کوتاه به این مسئله داشته است. بر اساس مهمترین یافتههای این تحقیق، روحیه غیرتقلیدی مفسر در این گرایش و نگاه نو داشتن به آیات قرآن کریم از جمله مهمترین نکات حسن این رویکرد است. تفاسیری همچون المنار، مراغی، نمونه، فی ظلال القرآن از رویکرد یادشده در تفسیر آیات قرآن کریم استفاده کردهاند.
قرآن هدایتگر و روشن کننده راه هر مسلمانی که خواهان کسب سعادت است، می باشد . هر عصرى ويژگيها، ضرورتها و تقاضاهايى دارد، كه از دگرگون شدن وضع زمان و پيدا شدن مسائل جديد و مفاهيم تازه درعرصه زندگى سرچشمه مىگيرد.همچنين هرعصرى مشكلات و پيچيدگيها و گرفتاريهاى مخصوص بخود دارد كه آن نيز از دگرگونى اجتماعات و فرهنگها كه لازمه تحول زندگى و گذشت زمان است مىباشد. افراد موفق آنها هستند، كه هم آن نيازها و تقاضاها را درك مىكنند[1] و هم تلاش کنند تا در حل این نیازها سهمی داشته باشند. از این رو، پرسشهای جدید و نو به نو در عرصهی دین و قرآن به ویژه در بعد مسائل اجتماعی، پاسخهای جدید میطلبد. این مهم، وظیفهای خطیر بر عهدهی مفسران و عالمان دین گذاشته تا با رویکردی اجتماعی به نیازهای روز، پاسخهایی در خور دهند. این دغدغه موجب شده است تا در سده یا سدههای اخیر، رویکرد اجتماعی به قرآن کریم از اهمیتی دوچندان برخوردار شود. این تحقیق تلاشی در معرفی رویکرد و گرایش اجتماعی به تفسیر قرآن کریم است.
گرایش یک واژه فارسی است و به معنای میل و خواهش ، میل و رغبت است [2]
اما مقصود ما از این مفهوم گرایش در این بحث، تأثیر باورهای مذهبی ،کلامی، جهتگیریهای عصری و سبکهای پردازش در تفسیر قرآن است که بر اساس عقاید، نیازها و ذوق و سلیقه و تخصص علمی مفسر شکل می گیرد.[3]
گرایش اجتماعی در تفسیر قرآن کریم، اصطلاحا گرایشی است که بر اساس یافته هایی از قرآن به مباحث مورد نیاز جامعه پرداخته تا مشکلات اجتماعی عصر خود را حل کند یا دین را به شکل جدید ی متناسب با زمان مطرح نماید . در این گرایش مفسر، با نگرش جامعه زدایی، تحت تأثیر نیازهای اجتماعی است. در این راستا ممکن است شیوه ها و اندیشه های سنتی را محکوم نماید و دیدگاه های مطابق با دانش ها یا جامعه عصر خود ارائه دهد.[4]
این گرایش از گرایش های عصر جدید می باشد.[5] هر چند که در تفاسیر گذشته بدان پرداخته ولی نه به صورت کامل ، بلکه در آن ها مبنا بیشتر بر اساس روایات و آیات و لغت بوده است.[6] در این گرایش ، تلاش میشود تا مسائل اجتماعی با رهیافت از دادههای قرآنی مورد بحث قرار گیرند، پس چنین می طلبد که با رشد و توسعه جامعه و تغییر نیاز های اجتماعی، سبک و روش و نوع پردازش اطلاعات این گرایش نیز متحول گردد . بنیان گذار این مکتب، محمد عبده (1323ق ) بوده است و در پی ایجاد این تحول عظیم در تفسیر، مفسران دیگری نیز به این سبک اقتدا کرده و تفاسیری با رویکرد تحولات اجتماعی به رشته تحریر در آورده اند. مفسرانی همچون رشیدرضا که شاگرد محمد عبده بود ، سعید بن حلاق ( تفسیر قاسمی ) علامه سید محمد حسین فضل الله ( من وحی القرآن ) ، احمد مصطفی مراغی ( تفسیر مراغی ) ، علامه طباطبایی ( المیزان )، آیة الله مکارم شیرازی ( تفسیر نمونه )، سید قطب ( فی ظلال القرآن )، محمد جواد مغنیه ( الکاشف )، محمود طالقانی ( پرتویی از قرآن )، و بسیار دیگر از این قبیل تفاسیر . تفاسیر بیان شده هر یک دارای ویژگی ها و امتیارات و گاه نقاط ضعف می باشد.
در این تفاسیر به دلیل پرداختن به مسائل اجتماعی و ارائه دیدگاه های بعضا عقلی دارای مخاطبان بسیار بوده است ولی گاه در برخی از این تفاسیر دیده می شود به دلیل آزادی عقل و منطبق کردن دین با علوم و افکار روز دنیا، سبب شده تا دچار "تفسیر به رای "شوند . همانند محمد عبده که "جن " را به نوعی از میکروب های امراض که قابل رویت نیستند ، تفسیر کرده است.[7] و برخی از این تفاسیر باعث تحولات اجتماعی و بروز انقلاب در آن جامعه می شود ، همچون تفسیر "صحیفه نور" امام خمینی ، که ایشان با بهره گیری از آیات قرآن و معارف بلند الهی در طی بیانات و سخنرانی های که داشتند ، باعث خروش ملت ایران و به وجود آمدن انقلابی در بطن جامعه گردید.[8]
مهمترین ویژگیهای گرایش اجتماعی در تفسیر قرآن عبارتاند از:
1. بر اساس یافته هایی از قران به مباحث مورد نیاز جامعه و حل مشکلات اجتماعی پرداخته است؛
2. مطرح گردن دین به شکل جدید متناسب با زمان؛
3. دور بودن این سبک گرایش از اوهام وخرافات و داشتن دیدگاهی معقول؛[9]
4. به جهت گیریهای عصری در باب جهاد با دشمنان اسلام و استعمارگران غربی و حرکت تقریبی (وحدت بین مسلمانان ) توجه میکند.
5. مفسر در این گرایش روحیه ای اجتماع گرایانه دارد و آیات قرآن و احکام اسلامی را از زاویه فردی نمی بیند.
6. به عقل و دادههای علوم تجربی ـ که باور وی قطعی است ـ در تفسیر قرآن اهمیت داده و از روش تفسیر عقلی و علمی استفاده میکند.
7. به آموزه های تربیتی و ارشادی قرآن توجه خاص میکند.
8. به شبهات و اشکالات مخالفان نسبت به قرآن و اسلام توجه کرده و در مقام پاسخ گویی به آنها در تفسیر بر میآید.
9. به آیاتی از قرآن که مسائل اجتماعی را بیان می کند، بیشتر میپردازد.
10. بر خی معتقداند که عقل گرایی در این گرایش یک امتیاز محسوب می شود چرا که مانع وارد شدن روایات جعلی و ضعیف در تفسیر می گردد.[10]
به طور کلی مفسر در این روش سعی می کند تا تقلید گونه با تفسیر برخورد نکند ، بلکه با اسلوبی زیبا سنن اجتماعی آیات قرآن را بر نیازهای عصر تطبیق کند و با بیانی در خور فهم همگان ارائه کند.
گاه دیده می شود مفسران به دلیل تلاش برای مطابقت با عصر حاضر و فاصله گرفتن از روش گذشته گان ، دچار تفسیر به رای شده اند.
ایشان در این راستا، هر کجا که ظواهر آیات و روایات با حقایق ثابت شرعی و یا عقلی یا علمی منافات دارد ، آنها را تأ ویل کرده یا مجاز دانسته اند.[11]
برخی از تفاسیری که با رویکرد اجتماعی نگاشته شدهاند، عبارتاند از:
این کتاب تفسیری نوشته دو مفسر می باشد ، ابتدا محمد عبده که از ابتدا قرآن تا آیه 126 سوره نساء را تفسیر نمود و ادامه آن را رشید رضا ، شاگرد او تا آیه 52 سوره یوسف تفسیر کرد که عمرش کفاف نکرد و در گذشت. شیخ عبده، دروس تفسیری خود را به مدت شش سال در الازهر مصر تدریس کرد. در این مدت، رشید رضا آنچه را که می شنید می نوشت و مذاکراتی را هم با خود شیخ عبده انجام داد ، او آن مطالب را در مجله "المنار" منتشر کرد.[12] دکتر ذهبی در مورد شیخ عبده چنین می گوید :"كان الأستاذ الإمام هو الذى قام وحده من بين رجال الأزهر بالدعوة إلى التجديد، والتحرر من قيود التقليد، فاستعمل عقله الحر فى كتاباته وبحوثه، ولم يجر على ما جمد عليه غيره من أفكار المتقدمين، وأقوال السابقين، فكان له من وراء ذلك آراء وأفكار خالف بها مَن سبقه، فأغضبت عليه الكثير من أهل العلم، وجمعت حوله قلوب مريديه والمعجبين به. هذه الحرية العقلية، وهذه الثورة على القديم، كان لهما أثر بالغ فى المنهج الذى نهجه الشيخ لنفسه. وسار عليه فى تفسيره»[13]
در مورد ویژگی های المنار چنین آورده اند :
1. توجه به مشکلات مسلمین عصر حاضر؛
2. توجه به معالجه عوامل عقب ماندگی جوامع اسلامی و امکان بنای جامعه ای قوی؛
3. توجه تام برای گرفتن اسباب تمدن اسلامی جدید؛
4. رویارویی با دشمنان اسلام و ردّ نزاع های فکری استعماری که به عقیده و تاریخ و تمدن و افراد حمله میکند.
5. مناقشه در ادله علمی و وقایع تاریخی.[14]
البته با وجود ویژگی های که برای المنار ذکر کرده اند نکاتی نیز به چشم می خورد که قابل تأمل است مانند نظر او درباره مسئله "جن" ، او معتقد است که "جن" قابل رؤیت نیست و کسی آن را نمی تواند ببیند و حتی معتقد است که میکروب امراض نوعی از جن است.[15]
این کتاب اثر جامل الدین ابی الفرج محمد ابن محمد ( 1332ه.ق) معروف به قاسمی است . او از پیشوایان اهل شام بود که در دمشق ، متولد و در همان جا وفات یافت . او از رهبران نهضت سیاسی ضد استعماری در شام بوده است و همچنین او از شاگردان شیخ محمد عبده بود . شیوه تفسیری او باتوجه ویژه به مسائل اجتماعی ، جمع بین مأثور و معقول و نیز آراء پیشینیان و دیدگاه های موجود نموده است . از ویژگی های این تفسیر توجه به اشارات علمی که در قرآن آمده است می باشد.[16]
نویسنده این تفسیر احمد مصطفی مراغی (1371ه.ق) می باشد . وی از شاگردان شیخ محمد عبده می باشد که روش او بسیار شبیه به ایشان می باشد.[17] این تفسیر گسترده ترین مباحث اجتماعی عصر خود را مطرح کرده است و با رعایت قواعد تفسیر ، از کاربست اصطلاحات سخت علمی اجتناب و با بیان بسیار ساده ای آن را تألیف نموده است. از ویژگی این تفسیر عنایت مراغی به اظهار اسرار تشریع و حکمت تکالیف الهی برای اظهار محاسن اسلام و کشف هدایت انسان میباشد.[18]
از مشهورترین تفاسیر شیعی ، تفسیر المیزان علامه سیدمحمدحسین طباطبایی می باشد. ایشان از بزرگان حیات علمی اسلام ، در عصر حاضر بودند که در تبریز سال 1321ه.ق دیده به جهان گشوده و در سال 1402 ه ق در قم رحلت نمودند. تفسیر المیزان ایشان ، دریای علم و نبوغ این عالم فرزانه را به خوبی نشان می دهد و به خوبی گویای معرفت و بصیرت ایشان بود . تفسیر المیزان ، تفسیری جامع است که با توجه به جامع بودن، دیده می شود که ایشان به دیدگاه های اجتماعی نیز پرداخته اند و در ذیل آیاتی که مرتبط به مسائل اجتماعی هستند ، به خوبی پرداخته است . از مهمترین ویژگی های که برای المیزان برشمرده اند می توان موارد زیر را نام برد :
1. تناسب بین موضوع و ترتیب؛ بدین معنا که ایشان توجه ویژه به مسئله وحدت هدف در قرآن داشته است. به باور وی، تمام سوره ها دارای هدف یا اهداف معینه ای می باشند.
2. بیان نظریه " وحدت کلیه " حاکم بر تمام قرآن؛ روح قرآن که جاری بین تمام آیات و سور است همان حقیقت قرآن می باشد. علامه می فرماید :" فالمحصل من الآيات الشريفة أن وراء ما نقرؤه و نعقله من القرآن أمرا هو من القرآن بمنزلة الروح من الجسد و المتمثل من المثال- و هو الذي يسميه تعالى بالكتاب الحكيم- و هو الذي تعتمد و تتكي عليه معارف القرآن المنزل و مضامينه، و ليس من سنخ الألفاظ المفرقة المقطعة و لا المعاني»[19]
3. بهره گیری از روش قرآن به قرآن ، و اینکه غیر قرآن صلاحیت بیان قرآن را ندارد که این کار تلاش و همتی والا می طلبد.[20]
مؤلف آن سید بن قطب بن ابراهیم الشاذلی (1386ه.ق) می باشد . او از روشنفکران و دانشمندان مصر، از اهل سنت با عقاید اشعری می باشد. در این تفسیر به مسائل اجتماعی و تربیتی اهمیت ویژه داده شده است. به علت دیدگاههای ضد استعماری مفسر و برخوردهای او با مسائل ظالمانه جهانی، در تفسیر خود به مسائل مبارزاتی ، جنگ و جهاد و تحول در میان ملت های اسلامی و دعوت به اتحاد مسلمانان اهتمام ویژه نموده است. همچنین در این تفسیر تلاش شده است از نزاعهای مفصل علمی و نیز مباحث اختلافی قرائات، لغات، ادبیات، کلام و فقه دوری گزیده و از نقل اسرائیلیات پرهیز کند.[21]
علاوه بر تفاسیر بیان شده تفاسیر دیگری نیز با گرایش اجتماعی ، هم از شیعه وهم از اهل تسنن وجود دارد که در این قسمت تنها به ذکر نام آن ها بسنده می شود . تفاسیر مانند : تفسیر نمونه آیة الله مکارم شیرازی، التفسیر القرآنی للقرآن نوشته عبدالکریم خطیب، من وحی القرآن از سید محمد فضل الله، الفرقان فی تفسیر القرآن نوشته دکتر صادقی تهرانی، پرتویی از قرآن اثر سید محمود طالقانی، من هدی الفرقان از سیدمحمدتقی مدرسی و تفاسیر دیگری که در آن ها موضوعات اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است.
در آیه 200 سوره آل عمران "يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُوا وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ "اى اهل ايمان در كار دين صبور باشيد و يكديگر را به صبر و مقاومت سفارش كنيد و مهيا و مراقب كار دشمن بوده و خدا ترس باشيد، باشد كه پيروز و رستگار گرديد.
علامه در تفسیر المیزان مباحث اجتماعی مفصلی را ارائه کرده است. علامه در تفسیر این آیه "اصبروا، صابروا، رابطوا و اتقوالله " را رموز اصلی پیروزی یک ملت می داند. وی تأکید میکند که یک فرد در محیط جامعه است که موفق می شود و می تواند بر مشکلات و حوادث و در مواجهه با دشمنان فائق آید.[22]
در تفسیر نمونه هم در تفسیر این آیه چنین می گوید: این آیه محتواى يك برنامه جامع چهار مادهاى براى عموم مسلمانان است، و به همين جهت با خطاب" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا" آغاز شده است. اصبروا به معنای صبر بر حوادث است و مصابره به معنای صبر و استقامت در حمله دشمن است و تا وقتی که ملتی نتواند بر مشکلات درونی خود پیروز شود نمی تواند بر دشمن پیروز شود . در مورد رابطوا باید گفت که اين جمله به مسلمانان دستور آمادهباش در برابر دشمن و مراقبت دائم از مرزهای كشورهاى اسلامى ميدهد، تا هرگز گرفتار حملات غافلگيرانه دشمن نشوند، و نيز به آنها دستور آماده باش و مراقبت هميشگى در برابر حملات شيطان و هوسهاى سركش ميدهد، تا غافلگير نگردند . همه این اوامر درصورت داشتن تقوای الهی کارساز خواهد بود و باعث موفقیت ملتی می گردد.[23]
آیه دیگری که دربردارندهی مسائل اجتماعی است، آیهی 213 سورهی بقره است. «كانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ وَ مَا اخْتَلَفَ فِيهِ إِلاَّ الَّذِينَ أُوتُوهُ مِنْ بَعْدِ ما جاءَتْهُمُ الْبَيِّناتُ بَغْياً بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ مِنَ الْحَقِّ بِإِذْنِهِ وَ اللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشاءُ إِلى صِراطٍ مُسْتَقِيمٍ» «مردم، امّتى يگانه بودند پس خداوند پيامبران را نويدآور و بيمدهنده برانگيخت، و با آنان، كتاب [خود] را بحق فرو فرستاد، تا ميان مردم در آنچه با هم اختلاف داشتند داورى كند. و جز كسانى كه [كتاب] به آنان داده شد- پس از آنكه دلايل روشن براى آنان آمد- به خاطر ستم [و حسدى] كه ميانشان بود، [هيچ كس] در آن اختلاف نكرد. پس خداوند آنان را كه ايمان آورده بودند، به توفيق خويش، به حقيقت آنچه كه در آن اختلاف داشتند، هدايت كرد. و خدا هر كه را بخواهد به راه راست هدايت مىكند.»
در تفسیر نمونه در ذیل این آیه ، مراحل زندگی اعتقادی بشر را به هفت مرحله تقسیم نموده است . در مرحله اول ، انسان ها امت واحدی بودند و زندگی بشر و اجتماع ساده بوده است و مردم طبق فرمان فطرت، خدا را می پرستیدند در مرحله دوم، زندگی بشر شکل اجتماعی به خود گرفت، چرا که انسان برای تکامل و زندگی در دل اجتماع آفریده شده است. با ظهور اجتماع و گسترش آن ، اختلاف ها و تضاد ها هم به وجود آمد چه از نظر عقیده و ایمان و یا تعیین حق و حقوق و یا ... . پس در این جا بود که بشر احساس نیاز به قوانین و تعلیمات انبیاء برای حل اختلافاتشان نمود و این همان مرحله سوم است . در مرحله چهارم خدا پیامبران را برای بشارت و انذار مردم بر انگیخت (فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَ مُنْذِرِينَ ) مرحله پنجم، ایمان به انبیاء و تمسک به آن ها آبی بر آتش اختلافات بود . در این مرحله مردم دو دسته می شدند ، کسانی که به خاطر انحراف از حق ، اختلاف می کردند ( مرحله ششم ) و مومان راستینی که در برابر حق تسلیم بودند و به کتب آسمانی و تعلیمات انبیاء بازگشتند و به حق رسیدند .
در ادامه تحت عنوان دین و اجتماع می فرمایند : " از این آیه چنین به دست می آید که دین و جامعه رابطه ای ناگسستنی دارند هیچ جامعه ای بدون مذهب و ایمان به خدا نمی تواند ، زندگی صحیحی داشته باشد چرا که قوانین بشری ، غالبا مایه اختلاف و پراکندگی ملت هاست و یک مسئولیت برون ذاتی ایجاد می کند و نمی تواند به طور کامل به اختلافات و تضاد ها پایان دهد همچنان که دنیای به اصطلاح متمدن ، منهای ایمان مرتکب فجایع و گناهانی می شود که در جوامع عقب افتاده دیده نمی شود.[24]
مهمترین نتایج این تحقیق عبارتاند از:
1. گرايش اجتماعي يكي از گرايشهاي تفسيري نوين است و که بيش از یک قرن از عمر آن نميگذرد؛
2. گرایش اجتماعی در تفسیر قرآن کریم، اصطلاحا گرایشی است که بر اساس یافته هایی از قرآن به مباحث مورد نیاز جامعه پرداخته تا مشکلات اجتماعی عصر خود را حل کند یا دین را به شکل جدید ی متناسب با زمان مطرح نماید؛
3. از جمله نکات قوت این گرایش، بهروز کردن قرآن کریم و پاسخگو نمودن آن برای حل مسائل و مشکلات اجتماعی است؛
4. از جمله نکات ضعف این گرایش، آن است که گاه مفسر برای اثبات نظریهی خود، به آفت تفسیر به به رأی مبتلا میشود؛
5. تفاسیری همچون المنار، مراغی، المیزان، فی ظلال القرآن از جمله تفاسیری هستند که گرایش اجتماعی در آن راه یافته است.
1. قرآن کریم
2. دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، دانشکاه تهران ، تهران ،1335
3. ذهبی ، محمد حسین ، التفسیر والمفسرون ( نرم افزار مکتبة الشامله)
4. راغب اصفهانى حسين بن محمد، المفردات في غريب القرآن، دارالعلم‘ الدار الشامية - دمشق‘بيروت، چاپ اول، 1412 ق
5. رضایی اصفهانی ، محمد علی ، منطق تفسیر 2، جامعة المصطفی العالمیة ، قم ، چ سوم ، 1387
6. علوی مهر ،حسین ،روشها و گرایش های تفسیری ، اسوه ،قم ، 1381
7. طباطبايى سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم - قم، چ پنجم، 1417
8. معرفت ، هادی ،التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب ،الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامی ، مشهد ، 1419ق
9. مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ اول، 1374 ش.
10. موسوى همدانى سيد محمد باقر، ترجمه تفسير الميزان، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم - قم، چاپ پنجم، 1374 ش
[1] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه ، ص23.
[2] دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا، دانشکاه تهران ، تهران ف1335، ج 38 ص 155
[3] . رضایی اصفهانی ، محمد علی ، منطق تفسیر 2، جامعة المصطفی العالمیة ، قم ، چ سوم ، 1387، ص 23.
[4] . علوی مهر، حسین، روشها و گرایش های تفسیری ، اسوه، قم ، 1381 ، ص 343.
[5] . معرفت ، هادی ،التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب ،الجامعة الرضویة للعلوم الاسلامی ، مشهد ، 1419ق،ج2 ص 442.
[6] . علوی مهر، حسین، همان.
[7] . همان ، ص 344.
[8] . رضایی اصفهانی ، محمد علی ، منطق تفسیر 2، ص 348.
[9] . علوی مهر، حسین، روشها و گرایش ها ی تفسیری، ص 343.
[10] . معرفت، هادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب ، ج2 ص 453.
[11] . ذهبی ، محمد حسین ، التفسیر والمفسرون ، ج1 ، خاتمه ( اللون الادبی الاجتماعی ).
[12] . معرفت، هادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج2، ص 454.
[13] . ذهبی ، محمد حسین ، التفسیر والمفسرون ، ج2، ص 555.
[14] . معرفت، هادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب ، ج2، ص 455.
[15] . رشید رضا، تفسیر المنار، ج 3، ص 96.
[16] . معرفت، هادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج2، ص 467.
[17] . ذهبی ، محمد حسین ، التفسیر و المفسرون ، ج 2، ص 590.
[18] . معرفت، هادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، ج2، ص 468.
[19] . طباطبايى سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم - قم، چ پنجم، 1417 ق.ج 3، ص 54.
[20] . معرفت، هادی، التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب ، ج2، ص471-472.
[21] . علوی مهر، حسین، روشها و گرایش ها ی تفسیری، ص346.
[22] . موسوى همدانى سيد محمد باقر، ترجمه تفسير الميزان، دفتر انتشارات اسلامى جامعهى مدرسين حوزه علميه قم - قم، چاپ پنجم، 1374 ش ،ج 3، ص 137.
[23] . مكارم شيرازى ناصر، تفسير نمونه، دار الكتب الإسلامية - تهران، چاپ اول، 1374 ش.ج 3 ص 233-235.
[24] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه ، ج2 ص 95-97.